Bereket heykelciği rekor peşinde

Türkiye’den kaçırılan 23 cm boyutunda bir heykelcik olan “Kilia İdolü”, 28 Nisan Cuma günü New York Christies’de, 3 milyon dolar (11.1 milyon lira) tahmini değerle, müzayedeye çıkıyor. (Görsel 1) Gözlerinin göğe bakmalarından dolayı Batılıların “gök gözlemcisi” anlamında “stargazer”, Türkçede ise “tepegöz” denilen, 20 cm yüksekliğindeki bir başka Kilia İdolü, 2005’te New York müzayedesinde 1.8 milyon dolara satılmıştı. (Görsel 2) O yıl, ressam Burhan Doğançay’ın “Mavi Senfoni” adlı resmi, İstanbul’da Artam müzayedesinde, aynı değere satıldığında Türkiye rekoru kırmıştı!

En Pahalı Terlikler

90’lı yılların başında Manisa Müzesi’ni ziyaretimde Müdür Hasan Dedeoğlu ve yardımcısı Rafet Dinç ile söyleşirken, Kilia tipi idollerden söz edip bir fotoğraf göstermiştim. Dinç, de “Müzemizde iki kırık parça var!” diyerek depodan getirmişti. 1991’de iki köylü kadının, Akhisar yakınında bulduğu iki Kilia İdolü, yurtdışına kaçırılıp çok iyi fiyata pazarlanmıştı. Kadınlar, bu heykelcikleri köye gelen “çerçiye” verip karşılığında, birer çift terlik almışlardı. Bu olayı aktardığım New York’lu müzayedeciler “Dünyanın en pahalı terliklerini giyen kadınlar!” demişlerdi. Müzeden, Aydın’da üniversiteye geçen Yardımcı Doç. Dr. Rafet Dinç, 1993’te Akhisar’a 16 km uzaklıktaki Kulaksızlar’da köylülerin gösterdikleri Balıkburnu mevkiinde, Gülsüm Akbaş’ın tarlasında bu heykelciklerin işliklerini buldu. Günümüzde tütün ekilen 12 dönümlük bu tarla, traktörle sürüldüğü için toprağın altındaki heykel parçacıkları da her zaman yüzeye çıkabiliyordu. Dr. Dinç, araştırmalarında (kazılarda değil) heykel işlikleri artığı, 392 adet “Kilia İdol” parçası topladı. Çoğunluğu mermerden idol çekirdekleri, yongalar, taslaklar, ezgi taşları, çakmak taşı araçlar, “hematit (demir bileşimli kan taşı)” koparıcılar, çanak çömlek parçalar, ele geçti.

En ufak bir “metal parçasına” rastlanmadı... Ayrıca o dönemde “metal keski - çekiç” olmadığından, heykeltıraşların mermer idolleri yontmak için kullandıkları 35 adet “ponza (sünger-topuk) taşı” da bulundu. Ponza taşı ile heykelcik yapımında mermerin raspalandığı, çakıl taşı ve deri ile de perdahlama yapıldığı düşünülüyor. Kulaksızlar köyünün 5 km kuzeyindeki Harmandalı’da, günümüzde de işletilen mermer ocakları bulunuyor. İdollerin ham maddesi olan mermer bu ocaklardan geliyordu. Dr. Dinç, genelde aynıymış gibi görünseler de, 119 idol başından 15 değişik tip saptadı. Yatay yumurta biçimli olup yukarıya bakan başlarda, göz ve kulaklar belirsiz, burunlar belirgin olarak yontulmuşlardı. Boyunları ince ve uzun, omuzlar geniş kıvrımlı, kollar ise kuş kanadı biçimindeydiler. 6 - 23 cm’lik bu heykelciklerin bazılarının ayak tabanları yere düzgün basıyor, bazıları ise balerinler gibi parmak uçlarında duruyorlar. Eski dönemlere ait Anadolu’da bulunmuş ana tanrıça heykelciklerinde olduğu gibi, bunların da elleri göğüs altına yönlendiriliyor, kadınlık organının “tüylü deltası” vurgulanıyor.

Tarihlendirme...

Türkiye’de pek bilinmeyen bu idollerden ilkini, 19. yy’ın sonunda bir Amerikalı arkeolog, Çanakkale’nin Gelibolu Yarımadası’nda Kilia antik kentinde bulup Atina’daki Amerikan Arkeoloji Enstitüsü’ne götürmüştü. Bu heykelciklere, bu ilk buluntu yeri nedeniyle, “Kilia İdolü” adı veriliyor. (Tablo) Günümüzde sergilendiği Atina’da Kikladik Sanat Müzesi arkeologları, o idolü İÖ 4360 - 3500 yıllarına “kalkolitik çağa” tarihliyorlar. (Görsel 3) Troia kazılarının ünlü Alman arkeoloğu Prof. Dr. Manfred Korfmann (Osman Bey) komşu yerleşim Beşik- Sivritepe’de bulunan Kilia İdolünü şöyle tarihlendirdi: “Bunlar ‘açkı bezekli çanak çömlekler’ ile incelenmelidir. Kilia tipi olarak adlandırılan, şimdiye değin ancak bilimsel doğruluğu şüpheli bazı koleksiyonlardan tanıdığımız bu türün, ‘tunç çağına’ geçiş dönemine ait olduğu kesinlik kazanmaktadır...” Antalya’daki Karain Mağarası’nda bulunan bir Kilia İdol parçasının “kalkolitik çağ” tabakasında ele geçmesi de Prof. Korfmann’ın görüşünü desteklemektedir. Ayrıca, Kulaksızlar’da heykelcik kalıntıları ile birlikte “neolitik” ile “kalkolitik” dönemlerinde kullanılan çanak çömlekler de bulundu. Bunların Prof. Korfmann’ın Beşik - Sivritepe’de belirttiği seramiklerle çağdaşlığı da saptandı. Kulaksızlar idol işliği, “dünyada şu ana kadar bulunan en eski heykel işliği” kabul ediliyor. Kilia İdolleri Anadolu’da “neolitik” döneminde ortaya çıkan “Ana Tanrıçayı” anımsatırlar. Ancak Prof. Dr. Önder Bilgi’nin araştırmalarına göre bu idoller, yapıldıkları dönemde “Bereket Kültünü” simgeliyorlar.

Yayılma...

Güney ve Kuzey Ege’de, Midilli Adası’nda da bu idollerden bulundu. (Harita) Bazı yabancı antika galerileri, dört adet idolün Kırşehir’den geldiğini söylemektedirler. Bu bilgi yanlış olup Türk kaçakçıların, kaynaklarını gizlemek için uydurdukları sahte bir veridir! Bazı yayınlarda da Kilia ve Yunanistan’ın Ege’deki Kiklad takımadalarının heykelcikleri ile dönemsel oldukları da yazılıyor. (Görsel 4) Kiklad İdolleri ise genelde “tunç çağının” ikinci evresine İÖ 2800 - 2400 yılları arasına tarihleniyor. (Harita) Her iki cins idol arasında bazı benzerlikler olsa da, çok önemli biçimsel farklar bulunuyor. Kiklad heykelciklerinin kolları dirseklerden katlanarak göğüs altı yerine, karın üzerine yerleştirilmiş ve çok iri boyutlarda üretilmiş örnekleri de vardır. Kiklad İdolleri dinsel değil, sanatsal bir görünüm sunarlar. Ayrıca erkek betimlemeleri de vardır. (Görsel 5) Bazı tarihçiler, Kiklad halkının, adalara ve Yunanistan’a başlayan göç hareketleri sırasında Anadolu’dan geldikleri görüşündeler.

Çeşitli örnekler

Kilia İdolleri hakkında bazı ilginç örnekleri anımsayalım:

1 Şimdiye değin mermer dışında 4.5 cm boyundaki bir adet “elektrum (altın - gümüş karışımı)” 1966’da New York’ta satıldı... (Görsel 6) Heykeli pazarlayan Amerikalı antikacı J. J. Klejman, sıkça geldiği Türkiye’de aynı tarihlerde, Uşak ve Manisa’dan kaçırdığı “Karun Hazinesini” New York Metropolitan Müzesi’ne satmıştı.

2 Sadberk Hanım Müzesi, New York Christie’s’de 2010’da müzayedeye çıkan, 6 cm’lik Kilia İdolünü 105 bin dolara (yarım milyon liraya) alarak ülkemize kazandırmıştı (Görsel 7)

3 Kilia İdollerinde alışılmışın dışında bir heykelcikte “memeler” var. (Görsel 8) Paris’te Boisgirard müzayedesinde bu idol 20 bin Avro’ya (yaklaşık 80 bin TL) alınmıştı...

4 Perge’den kaçırılan “Yorgun Herkül Heykelini” geri getirttiğim Shelby White - Leon Levy çiftinin koleksiyonunda da Kilia İdolü var... (Görsel 9) Ayrıca, New York’ta Norbert Schimmel (Görsel 10), Houston’da Menil (Görsel 11) ve Los Angeles’te Getty (Görsel 12) ile Avrupa’daki koleksiyonlarla birlikte, toplamda yaklaşık 15 sağlam Kilia İdolü bulunuyor.

Yapılacak, önemli bir görev Kültür Bakanlığı’nı bekliyor. Kulaksızlar’da süratle arkeolojik kazılara başlanmalıdır... Acaba, Kültür Bakanlığı, New York Başkonsolosluğu’nu harekete geçirip bu satışı durduramaz mı?